Powstańcze echa na legionowskiej ziemi

1 sie. 2025 r. powiat legionowski zjednoczył się w hołdzie bohaterom Powstania Warszawskiego w 81. rocznicę jego wybuchu. Syreny zawyły o godzinie “W”, a mieszkańcy Legionowa, Jabłonny, Nieporętu, Serocka i Wieliszewa zgromadzili się przy pomnikach, mogiłach i na placach, by wspominać tych, którzy poświęcili życie za wolność. Obchody, pełne ceremonii, modlitw i wydarzeń kulturalnych, nie tylko uczciły pamięć, ale przypomniały o lokalnym wkładzie w zryw, który na zawsze zmienił losy Narodu. To świadectwo, że patriotyzm wciąż goreje w sercach małych społeczności.

Obchody w Legionowie rozpoczęły się już rano złożeniem kwiatów przy obelisku 3. Kompanii I Batalionu i pomniku harcerzy Szarych Szeregów.

O 5-tej po poł., przy pomniku Polski Walczącej prezydent Bogdan Kiełbasiński przemówił: “Szanowni Państwo, Drodzy Mieszkańcy Legionowa, Kombatanci, Młodzieży, Przyjaciele, Dziś, 1 sierpnia, spotykamy się – jak każdego roku – w godzinę „W”, tu, przy Pomniku Polski Walczącej na rondzie Armii Krajowej. Zatrzymujemy się w biegu dnia, by oddać hołd tym, którzy 81 lat temu, w 1944 roku, stanęli do walki o wolność. To moment zadumy, ale też refleksji – nad historią, nad wartością wolności i nad tym, czym dziś jest wspólnota. Powstanie Warszawskie, które wybuchło 1 sierpnia 1944 roku, to jeden z najbardziej dramatycznych, ale i najbardziej bohaterskich rozdziałów naszej historii. I choć jego centrum była Warszawa, to jego cień i jego duch dotarły także tutaj – do Legionowa. W tamtych dniach Legionowo nie było obojętne. Mieszkańcy naszego miasta pomagali powstańcom, przekazywali meldunki, ukrywali broń, nieśli pomoc rannym. Działały tu silne struktury Armii Krajowej – wchodzące w skład 7. Obwodu „Obroża” Rejon I – Marianowo Brzozów. W domach i piwnicach ukrywano broń, organizowano punkty kontaktowe. To właśnie przez Legionowo i okoliczne wsie przechodziły oddziały Grupy „Kampinos”, które próbowały przebić się do walczącej stolicy. Wspomnijmy choćby walki w rejonie Lasów Chotomowskich, czy dramatyczne wydarzenia w rejonie Jabłonny i Michałowa-Reginowa. Legionowianki i legionowianie ryzykowali życiem – nie dla nagród, nie dla sławy, lecz z poczucia odpowiedzialności za swój kraj. Wielu z nich nigdy nie wróciło do domów. Wielu zginęło bezimiennie. Ale ich poświęcenie nie poszło na marne – bo to dzięki nim dziś możemy stać tutaj w wolnym mieście, w wolnym kraju. Drodzy Państwo, Powstańcy nie byli jednomyślni. Różnili się wiekiem, pochodzeniem, czasem także poglądami. Ale kiedy przyszła godzina próby – potrafili być razem. Stworzyli wspólnotę, której fundamentem była odpowiedzialność za Ojczyznę i wzajemne zaufanie. Dziś – w innym czasie, ale wobec podobnych wyzwań – my również musimy budować wspólnotę ponad podziałami. Możemy się różnić. To naturalne w demokratycznym społeczeństwie. Ale nie możemy zapominać, że łączy nas coś więcej: nasza historia, nasza tożsamość, nasze miasto. Legionowo zawsze miało w sobie ten gen wspólnoty – od czasów Legionów Polskich, przez konspirację wojenną, aż po współczesność. To od nas zależy, czy ten duch przekażemy dalej. Dlatego dziś – w 81. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego – oddajemy hołd nie tylko walczącym, ale i wartościom, które ich prowadziły: odwadze, solidarności i odpowiedzialności. Niech ta pamięć będzie zobowiązaniem dla nas – byśmy w Legionowie potrafili być razem, nawet gdy myślimy inaczej. Bo silna Polska zaczyna się od silnej lokalnej wspólnoty. Od Legionowa, które pamięta – i które potrafi być razem. Cześć i chwała bohaterom! Chwała mieszkańcom Legionowa, którzy nie zawahali się stanąć po stronie wolności! Niech żyje wspólnota! Niech żyje wolna Polska!”

Wieńce złożyli samorządowcy, posłowie, działacze Prawa i Sprawiedliwości (Małgorzata Grabowska-Kosera), partia “Razem” i PO, a także Związek Oficerów Rezerwy RP w osobie Wiesławy Karczmarczyk i Piotra Koryckiego, organizacje społeczne, “Solidarność”, harcerze, rodziny Powstańców i mieszkańcy. Licznie reprezentowane było też Wojsko Polskie. Wojska Obrony Terytorialnej wystawiły także posterunek honorowy i kompanię honorową. O 6-tej wieczór w kościele garnizonowym p.w. św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny odbyła się Msza św. w intencji Powstańców, a niedługo potem, w kroplach ciepłego, aczkolwiek dokuczliwego deszczu, na rynku miejskim wytrwali wysłuchali koncertu “Litania Piwnic”.

W Jabłonnie dzień 1 sie. 2025 r. przyniósł wzruszające chwile pamięci. O godz. 10 rano mieszkańcy zebrali się pod obeliskiem 3. Kompanii I Batalionu, by złożyć kwiaty w hołdzie bohaterom. Atmosfera skupienia unosiła się w powietrzu, gdy delegacje oddawały cześć poległym. O godz. 5 po poł. syreny zawyły donośnie w Jabłonnie, Chotomowie, Bożej Woli i Janówku Drugim, zatrzymując czas na minutę zadumy. Uroczystości przeniosły się na skwer ppor. Alfy i ppor. Skiby, gdzie pod pomnikiem Poległych Żołnierzy WP i Mieszkańców Jabłonny złożono wieńce – gest solidarności z przeszłością. O godz. 5.40 po poł. harcerze z 33. WDH “Zmierzch” i 32. próby Gromady Zuchowej “Nibylandia” poprowadzili grę terenową “Sanitariuszki – morowe panny”, angażując dzieci i młodzież w żywą lekcję historii. Kulminacją był o godz. 6 wiecz. uroczysty śpiew podczas Mszy Świętej w kościele Matki Bożej Królowej Polski, odprawionej w intencji Ojczyzny. Trzy dni później, 3 sie., XIV Rajd Rowerowy Powstania Warszawskiego wystartował o godz. 5 po poł. spod kościoła w Chotomowie, prowadzony przez radnego Radomira Czaudernę i Aleksandra Podleckiego, łącząc sport z patriotycznym przesłaniem.

W Nieporęcie obchody rozpoczęły się o godz. 1 po poł., gdy mieszkańcy złożyli kwiaty na cmentarzu parafialnym przy grobach żołnierzy Armii Krajowej oraz w miejscu rozstrzelania w Lesie Nieporęckim, gdzie cisza zdawała się mówić więcej niż słowa. O godz. 4 po poł. w parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny odprawiono Mszę Świętą w intencji poległych, wypełniając świątynię modlitwą i refleksją. O godz. 5 po poł. na placu Wolności uczczono godzinę “W” – moment, w którym czas na nowo zatrzymał się dla uczczenia bohaterów.

W Serocku o godz. 5 po poł. syreny na rynku przerwały codzienność, wzywając do pamięci. Karolina Bartnikowska poruszyła serca wykonaniem pieśni “Dziś idę walczyć, Mamo”, a Mirosław Pakuła przypomniał historie serockich powstańców, nadając wydarzeniom głębię. Pod tablicą pamiątkową na ratuszu kwiaty złożyli Przewodniczący Rady Miejskiej Tomasz Pszczoła i Sekretarz Rafał Karpiński, a w asyście żołnierzy Wojska Polskiego delegacje – z Centrum Szkolenia Łączności i Informatyki w Zegrzu, starostwa, Ochotniczych Straży Pożarnych, Związku Żołnierzy Łączności, seniorów, uczniów i Centrum Kultury i Czytelnictwa – oddały hołd. Przemówienia Pszczoły i Karpińskiego podkreśliły wagę pamięci, a koncert pieśni powstańczych Bartnikowskiej zamknął obchody w zadumie nad heroicznym zrywem.

W Wieliszewie obchody 81. rocznicy Powstania Warszawskiego rozpoczęły się już 27 lip. 2025 r. od XI Ultramaratonu Powstańca 1944–2025, który zgromadził blisko 500 biegaczy na symbolicznym dystansie 63 km – tyle, ile dni trwał zryw Narodu. Start o godz. 6.30 rano przy hali sportowej wypełnił się emocjami, gdy po odśpiewaniu hymnu i minucie ciszy w hołdzie Bohaterom odznaczono wójta Pawła Kownackiego i mistrzynię świata Patrycję Bereznowską pamiątkowymi medalami za zasługi dla Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Trasa, wijąca się przez lasy, łąki nad Narwią, fragmenty asfaltu, korzeniaste ścieżki i piach, z wyjątkiem stromego wału i wieży kościelnej, stała się żywą lekcją historii. Biegacze mijali sześć punktów kontrolnych i osiem historycznych, zbierając pieczątki jak “kurierzy powstańczy”, co dodało wydarzeniu autentyczności. Po przekroczeniu Skweru w Olszewnicy Starej mieszkańcy witali ich zimną wodą, a na mecie czekała strefa regeneracji, gastronomia i muzyka – na deser zagrał zespół FORTECA, podnosząc ducha wspólnoty.

Impreza wykraczała poza sport – była hołdem dla przeszłości. Dla rodzin i kibiców przygotowano zawody dziecięce “Bieg Małego Powstańca” na 1944 m, wystawę broni współczesnej, lekcje historii, rejestrację dawców szpiku i oddawanie krwi, co scalało pamięć z działaniem. W kategoriach Open Solo, sztafet dwuosobowych, samorządowych, służb mundurowych i wiekowych triumfowali Damian Falandysz wśród mężczyzn, Patrycja Bereznowska wśród kobiet, a najszybszą sztafetą okazała się Easy Running. Medal z wizerunkiem Rotmistrza Witolda Pileckiego stał się symbolem niezłomności, przypominając o walce o wolną Ojczyznę.

Dzień 1 sie. 2025 r. przyniósł kolejne wzruszenia. O godz. 5 po poł. w kościele parafialnym rozbrzmiała minuta ciszy w Godzinie “W”, po czym odprawiono Mszę Świętą z udziałem pocztów sztandarowych w intencji żołnierzy i ludności cywilnej Warszawy. Delegacje złożyły wieńce pod tablicą AK, oddając hołd. O godz. 6 wiecz. na cmentarzu parafialnym uczczono mogiłę żołnierza AK Jana Ląciego, gdzie cisza i kwiaty mówiły o pamięci. O godz. 6.30 wiecz. hołd złożono pod pomnikiem w Nowopolu, w miejscu straceń, gdzie atmosfera skupienia poruszyła zebranych. Kulminacją był o godz. 8 wiecz. koncert “Wieliszew śpiewa (nie)zakazane piosenki” vol. 3 na skwerze przy Pomniku Ojców Niepodległości, w sąsiedztwie ulic Krystyny Krahelskiej i Barbary Drapczyńskiej. Muzycy filharmoniczni – z fortepianem, skrzypcami i śpiewem – poprowadzili wspólne śpiewanie przy śpiewnikach, z biało-czerwonymi flagami i opaskami, a darmowa kawa od Pakamera dodała ciepła tej patriotycznej wieczerzy.

Powstanie Warszawskie, rozpoczęte 1 sie. 1944 r., stanowiło kluczowy element planu “Burza” Armii Krajowej – strategii wyzwalania miast przed nadejściem Armii Czerwonej, by podkreślić suwerenność Polski wobec sojuszników i uniknąć sowieckiej niewoli. W Warszawie, gdzie dysproporcja sił była porażająca – powstańcy uzbrojeni w butelki z benzyną i pistolety stawali przeciw niemieckiej artylerii, lotnictwu i ciężkim karabinom – walka toczyła się 63 dni, pochłaniając życie 18 tysięcy żołnierzy i 150-200 tysięcy cywilów. Miasto obróciło się w gruzy; Niemcy dopuścili się masakr na Woli i Ochocie, gdzie zginęło 40-60 tysięcy kobiet, dzieci i mężczyzn, zrównali Stare Miasto z ziemią, mordując 2,5 tysiąca rannych w szpitalach polowych. Kapitulacja podpisana 3 paź. 1944 r. w Ożarowie nie zatarła pamięci o zrywie, który przetrwał komunistyczne represje, inspirując Naród do walki o niepodległość Ojczyzny.

W Legionowie i powiecie wydarzenia te odcisnęły głębokie piętno, a pracownicy Muzeum Historycznego w Legionowie przygotowali kalendarium, które dzień po dniu odtwarzało lokalny dramat:

• 28 lip. 1944 r. Wieść o zbliżaniu się Armii Czerwonej wywołała nieskoordynowane działania niemieckiego okupanta. W godzinach rannych Niemcy wywieźli akta z legionowskich koszar. Trwała ewakuacja urzędów gmin w Legionowie i Jabłonnie. Wojsko niemieckie opuszczało legionowskie koszary. W wyniku sowieckiego bombardowania Legionowa zginęli w swoim domu Klementyna i Karol Lewiccy.
• 29 lip. Ludność Legionowa (w tym członkowie AK i Szarych Szeregów) weszła do opuszczonych koszar szabrując magazyny z niewielką ilością żywności, broni, amunicji i wyposażenia saperskiego. W kierunku Warszawy ciągnęły kolumny wojsk niemieckich i transporty kolejowe wycofujących się jednostek.
• 30 lip. Postrzelony przez Niemców z przejeżdżającego pociągu zginął harcerz Szarych Szeregów Kazimierz Pitucha ps. „Ambroży”. Grupa żołnierzy III batalionu pod dowództwem ppor. Z. Mireckiego ps. „Zim” wyzwoliła obóz jeńców radzieckich w Beniaminowie.
• 31 lip. Podczas narady sztabowej Komendant Główny AK Tadeusz Komorowski ps. „Bór” wydał rozkaz rozpoczęcia akcji zbrojnej następnego dnia o godz. 5 po poł. W spisanych po wojnie wspomnieniach „Bór” napisał, że jedną z kilku ważnych przyczyn, które skłoniły go do rozpoczęcia powstania było zajęcie dwa dni wcześniej koszar w Legionowie przy udziale członków AK.
• 1 sie. Podjęcie działań zgodnie z rozkazem o godzinie 5 po poł. (Godzina „W”) nie było możliwe i prawdopodobnie na spotkaniu zapadła decyzja o przystąpieniu do zaplanowanych działań powstańczych na terenie I Rejonu o godz. 6 wiecz. Do walki przystąpiło 860 osób. Pomiędzy Chotomowem a Legionowem wykolejono pociąg Bauzugu zdobywając wyposażenie wagonu medycznego. Oddziały AK zajęły koszary i stoczyły bój w obronie barykad przy zbiegu ulic Strużańskiej i Zegrzyńskiej.
• 2 sie. Stoczono walki na szosie warszawskiej, chcąc zatrzymać przejazd niemieckich czołgów na linię frontu. W wyniku niemieckiego ostrzału zginęli harcerze Zenon Kałamaja „Zieńko” i Sławomir Klejment „Huragan” a śmiertelnie ranny został Zbigniew Zakrzewski „Arab”.
• 3 sie. 3 sie. w odwecie za wykolejenie pociągu 1 sie. Niemcy przeprowadzili pacyfikację Chotomowa i Legionowa Przystanku. W obronie mieszkańców stanęli żołnierze AK pod osobistym dowództwem por. Stefana Krasińskiego ps. „Kacper” dowódcy 3. kompanii, który zginął w czasie walk. Była to największa bitwa podczas Powstania Warszawskiego w Legionowie.
• 4 sie. W Legionowie wszystkie plutony stawiły się na zbiórkę na Bukowcu. Przy leśniczówce nad stawem zgromadziło się około tysiąca powstańców. Płk „Grosz” ogłosił zakończenie walki na terenie miasta. Zakończenie powstania na warszawskiej Pradze, koncentracja niemieckich wojsk pancernych w okolicach Legionowa, zatrzymanie się ofensywy sowieckiej były głównym motywem podjęcia takiej decyzji. Dalsze prowadzenie walk byłoby zagrożeniem dla ludności cywilnej Legionowa i okolic.
• 5 sie. W Legionowie odbył się uroczysty pogrzeb poległego 2 sie. harcerza Sławomira Klejmenta, prowadzony przez kapelana I Rejonu „Marianowo-Brzozów”, ks. Wacława Szelenbauma. Uruchomiono szpital powstańczy przy ul. Krasińskiego. Przed południem batalion „Znicza” przeszedł do lasów w rejonie Grabiny. Legionowo w napięciu oczekiwało wkroczenia Niemców.
• 6 sie. Odbył się powstańczy pogrzeb harcerzy – Zbyszka Zakrzewskiego i Zenona Kałamaji. Zostali pochowani we wspólnej mogile w kwaterze poległych żołnierzy z 1939 roku. W Warszawie ruszyła działalność Poczty Powstańczej, która dawała możliwość przesyłania wiadomości swym bliskim. Trwała sowiecka dezinformacja polityczna. Rosjanie utrzymywali, że Powstanie Warszawskie już upadło.
• 7 sie. Dowodzony przez Bronisława Majchrzyka „Kajtka” / „Małego” Oddział Ochrony Sztabu I Rejonu w lesie na Bukowcu osiągnął maksymalny skład liczący 37 żołnierzy.
• 8 sie. Niemcy powrócili do Legionowa i rozpoczęli przeszukania domów w poszukiwaniu wyniesionego z koszar wyposażenia saperskiego. Na Ludwisinie zlikwidowana została kuchnia powstańcza. Działały jeszcze tylko szpitale powstańcze przy ulicy Mickiewicza i Krasińskiego. Dzień ten był brzemienny w wydarzenia dla legionowskiego plutonu w „Parasolu”. Tego dnia w walkach na Woli zginął Andrzej Derejski „Bej” oraz ranny został kapral Jan Czerniawski „Trefl”.
• 9 sie. W Legionowie w tym dniu o godzinie 6 rano Niemcy zarządzili zbiórkę przed budynkiem gminy ludności w wieku od 16 do 60 lat w celu skierowania do prac fortyfikacyjnych. W Warszawie dowódca Grupy „Północ” wycofał batalion „Parasol” na Stare Miasto.
• 10 sie. Mieszkańców Legionowa poprowadzono szosą Zegrzyńską pod Nieporęt, gdzie Niemcy budowali umocnienia. Rembelszczyzna, Michałów i Grabina zostały obsadzone przez Niemców. Zaczęły się obławy i wywożenie całej ludności do obozu przejściowego w Zakroczymiu. W Warszawie walkach na Starym Mieście zostali ranni żołnierze z Legionowa.
• 11 sie. W nocy z 10 na 11 sie. pod Rembelszczyzną batalion stoczył walkę z 30-osobowym patrolem niemieckim. W jej wyniku poległ strz. Stanisław Pydyń „Stach”/„Janek”, a ranny został strz. Eugeniusz Pielach „Długi”. W tym czasie Niemcy koncentrowali swoje siły w okolicy Rembelszczyzny i Michałowa-Grabiny. Czyniąc przygotowywania do stworzenia linii obrony przed Armią Czerwoną penetrowali intensywnie okoliczne lasy, wyrąbując przez nie drogi i zakładając składy z amunicją. W Legionowie Niemcy przeprowadzili rewizję w domu płk. Kłoczkowskiego „Grosza”.
• 12 sie. Wobec trwałego zatrzymania sowieckiej ofensywy ppłk. „Grosz” zarządził drugą demobilizację.
• 13 sie. Rankiem Niemcy aresztowali kapelana AK ks. Kpt. Wacława Szelenbauma ps. „Bonus”.
• 14 sie. Dowództwo pułku odebrało dramatyczny apel gen. Tadeusza Komorowskiego do wszystkich oddziałów AK o odsiecz dla Warszawy. Ppłk „Grosz” w związku z brakiem możliwości wysłania żołnierzy do Warszawy, nakazał akcje dywersyjne wobec otaczających miasto wojsk niemieckich.
• 15 sie. W Legionowie na grobach poległych pojawiały się kwiaty. Armia Krajowa i Szare Szeregi znów w konspiracji. Zdemobilizowano placówkę w Grabinie.
• 16 sie. W Legionowie trwały rewizje i aresztowania. Na działkach kopano znów schrony przeciwlotnicze. Tym razem przed nalotami sowieckimi. Niemcy otoczyli Grabinę.
• 17 sie. Prawdopodobnie w koszarach legionowskich zostali rozstrzelani, aresztowani kilka dni wcześniej ks. Wacław Szelenbaum (kapelan AK) i Tadeusz Biernacki (nauczyciel Szkoły Powszechnej nr 2 w Legionowie). Wraz z nimi zostało rozstrzelanych kilka innych osób, których nazwisk nie udało się ustalić.
• 18 sie. W Warszawie Niemcy złożyli powstańcom propozycję kapitulacji. Nie uzyskali odpowiedzi.
• 19 sie. Niemcy otoczyli w lasach nieporęckich oddział „Koraba”. Konstanty Radziwiłł dostał się do niewoli. Był torturowany, obwożony furmanką po okolicznych wsiach z powieszoną na szyi tablicą z tekstem: „polski książę – polski bandyta” i ostatecznie rozstrzelany w Zegrzu.
• 20 sie. W Warszawie powstańcy opanowali gmach PAST-y. W boju tym uczestniczył, dowodząc 10-osobowym oddziałem, „Włodek” Kalinowski z Legionowa.
• 21 sie. W „Parasolu” walczyli również żołnierze z I Rejonu „Marianowo-Brzozów”. Brali udział w najkrwawszych walkach powstania oraz w dwukrotnym ataku na Dworzec Gdański. Jednym z żołnierzy był Andrzej Paszkowski ps. „Dzik” „Kord”.
• 22 sie. W Legionowie bez zmian.
• 23 sie. Zgodnie z rozkazem gen. Bora, na wschód od toru Legionowo–Warszawa-Praga wyruszyły dwa plutony pod dowództwem ppor. Teofila Kowalewskiego z oficerami Zenonem Janikowskim i Mieczysławem Smerkiem w kierunku Pragi. Zadaniem oddziału było zaatakowanie oddziału niemieckiego w rejonie ul. Toruńskiej na Pelcowiźnie.
• 24 sie. W Legionowie podczas zbiórki robotników do prac fortyfikacyjnych Niemcy zamordowali Floriana Sternala „Drzymałę” żołnierza plutonu 705. Nad Warszawą ciągłe łuny.
• 25 sie. Ppor. Stefan Ziembiński „Soplica”, pchor. Leszek Wnęk „Orzeł I”, pchor. Stanisław Górny „Dół” wraz z dwiema łączniczkami wyruszyli z zadaniem dotarcia do ubezpieczeń oddziałów powstańczych w Puszczy Kampinoskiej i zbadania możliwości przesunięcia na lewy brzeg Wisły oddziałów I Rejonu.
• 26 sie. Ostatnie dni sierpnia w Legionowie odznaczały się ciszą na froncie wschodnim. W nocy słychać było odgłosy ciągłych nalotów samolotów sowieckich. Brakowało żywności, pomimo wysiłków i wzajemnej pomocy wiele osób głodowało.
• 27 sie. Dyrektor Szkoły Handlowej Jerzy Siwiński, kilka dni wcześniej wywieziony do robót fortyfikacyjnych, samowolnie opuścił miejsce pracy i powrócił do Legionowa.
• 28 sie. Nad Warszawą słychać było ciągłe wybuchy. W Legionowie trwały rozstrzeliwania grupowe, zginęli w nich m.in.: Barbara Bogucka, Apolonia, Zdzisława i Janina Buchalskie, Jadwiga Cyper, Stanisław Grodek, Henryka Kondracka, Piotr Krzywdziński, Janusz Nowacki, Zenon Orzechowski, Józef Osiński, Marcjanna Pędrycz, Podniesińska Wacława, Podniesiński Wacław, bracia Marian i Jerzy Pruszyńscy, Kazimiera Sołtys-Wisłocka.
• 29 sie. W Legionowie Niemcy aresztowali burmistrza Jüngsta. Codziennie odbywały się rewizje i rozstrzeliwania. Zapowiedziano wysiedlanie mieszkańców.
• 30 sie. Do koszar w Legionowie przypędzono grupę mężczyzn z Radzymina, Wołomina i sąsiednich miejscowości. W Warszawie został ranny Ryszard Kabat i poległ Jerzy Golik – chłopcy z legionowskiego plutonu batalionu „Parasol”.
• 31 sie. W Legionowie trwały dalsze prześladowania i odbywało się wysiedlanie ludności. Aresztowano Jerzego Siwińskiego – dyrektora tajnej szkoły średniej w Legionowie i oficera AK.
• 1 wrz. Tego dnia była kolejna rocznica wybuchu wojny. Panowała ogólna rozpacz, ból i niepewność. W Warszawie osłaniając odwrót tylnej straży „Parasola” ze Starego Miasta, zginął pod gruzami pałacu Krasińskich, legionowianin Władysław Kalinowski „Włodek”. Legionowski pluton w „Parasolu”, po upadku Starego Miasta, został skierowany do walk na Czerniakowie, a następnie na Mokotowie.
• 2 wrz. Niemcy podjęli próbę aresztowania Bronisława Majchrzyka „Kajtka” i przeprowadzili rewizję w zamieszkiwanym przez jego rodzinę domu w Pieńkach. Aresztowano żonę „Kajtka” Cecylię Majchrzyk, jej brata i dwie inne osoby. Wszystkich ich wywieziono w nieznanym kierunku i prawdopodobnie zamordowano. W Warszawie poeta Józef Szczepański „Ziutek”, przed wojną uczeń szkoły powszechnej w Jabłonnie, pisał: „Czekamy na ciebie, czerwona zarazo, Byś wybawiła nas od czarnej śmierci, Choć kraj nasz przedtem rozdarłaś na ćwierci, Będziesz zbawieniem witanym odrazą. (…)” Nikt nie wierzył, żeby wojska sowieckie uderzyły na Warszawę. Stali i czekali.
• 3 wrz. Było słychać strzały na froncie. Bombardowania. W Legionowie zbierało się coraz więcej uciekinierów spod linii frontu. Nasilały się represje w stosunku do legionowian. W kierunku Modlina wywieziono z kosbar w Legionowie dyrektora Szkoły Handlowej Jerzego Siwińskiego. Ślad po nim zaginął.
• 4 wrz. Nocą z 3 na 4 sie. oddział Bronisława Majchrzyka „Kajtka” zaatakował samochód niemiecki pod Bożą Wolą.
• 5 wrz. W Legionowie stacjonowało dowództwo dywizji sprzymierzonych z Niemcami wojsk węgierskich. Po rozpoznaniu sytuacji i możliwości przeprawy przez Wisłę, ppłk „Grosz” zdecydował się wysłać część żołnierzy do Puszczy Kampinoskiej. W tym celu wydał rozkaz ponownej mobilizacji I i II batalionu.
• 6 wrz. Nocą z 5 na 6 sie. oddział „Kajtka” pod Nowym Dworem wysadził pociąg jadący z Warszawy-Pragi odwracając uwagę Niemców od działań na południe od Legionowa. Wieczorem pod Kępą Tarchomińską zebrali się ochotnicy do przeprawy na lewy brzeg Wisły. Sformowany z nich został batalion pod dowództwem „Znicza”, który miał dotrzeć do Kampinosu. Batalion wraz z powstańcami z Pragi, liczył ok. 200 dobrze uzbrojonych żołnierzy.
• 7 wrz. Nocą z 6 na 7 sie. nastąpił przemarsz powstańców spod Kępy Tarchomińskiej na Kępę Burakowską. Tutaj na wyspie na środku Wisły oczekiwali na przeprawę cały dzień bez możliwości jakiegokolwiek ruchu. Wokół było pełno patroli niemieckich.
• 8 wrz. Około północy żołnierze „Znicza” przeprawili się łodziami na lewy brzeg Wisły. Nad ranem dotarli do puszczy i zameldowali się u dowódcy grupy Kampinos.
• 9 wrz. W Legionowie żyło się w wielkim napięciu. Czekano na wysiedlenie. Na III Parceli odbywały się łapanki mężczyzn i młodych kobiet.
• 10 wrz. Przewidywano upadek Powstania, co wywoływało skrajne emocje wśród mieszkańców Legionowa.
• 11 wrz. W Legionowie dzień niepewności, sowieckiego ostrzeliwania miasta i niemieckich „rządów”. Walczono o żywność i przetrwanie.
• 12 wrz. W Legionowie stałe bombardowania sowieckie.
• 13 wrz. W Legionowie bez zmian. Bez wiadomości i nadziei na pomoc powstańcom.
• 14 wrz. Wieczorem do Legionowa dociera wiadomość, że polska dywizja im. Tadeusza Kościuszki, idąca z Sowietami, tego dnia zajęła Pragę.
• 15 wrz. Nocą z 14 na 15 sie. przeprowadzono największą operację na terenie I Rejonu Legionowo atakując siłami wszystkich oddziałów leśnych „Brzozowa” cele na Pelcowiznie i w okolicach stacji Warszawa-Praga. W Warszawie Niemcy, wspierani lotnictwem, czołgami i bronią ciężką, za wszelką cenę starali się odrzucić powstańców od linii Wisły, gdzie broniły się resztki „Parasola” i „Zośki”, a wśród nich powstańcy z Legionowa. Sowieci zajęli warszawską Pragę. Poprzedniego dnia Niemcy wysiedlali Michałów. W Legionowie strzały i naloty sowieckie.
• 16 wrz. W dniach 16 i 17 wrz. w Legionowie trwało wysiedlanie ludności. Jednocześnie napływały wciąż nowe jednostki niemieckie. Posesje zapełnione były sprzętem wojskowym.
• 17 wrz. W Legionowie bez zmian.
• 18 wrz. Nad Legionowem ok godz. 12 po poł. był przelot ponad stu samolotów amerykańskich z zasobnikami z bronią, amunicją, żywnością i zaopatrzeniem medycznym. Zrzuciły w Warszawie blisko 1300 pojemników, z czego powstańcy przechwycili tylko 228. Niemcy silnie ostrzeliwali ten przelot, również z dział przeciwlotniczych z terenu Legionowa.
• 19 wrz. W Legionowie słychać było strzały. Panowała niepewność wysiedlania i łapanki. W powiecie warszawskim Niemcy nakazali przymusową rejestrację mężczyzn od 15 do 40 lat.
• 20 wrz. Tego dnia miała miejsce największa udana akcja batalionu legionowskiego w Kampinosie. Oddział prowadzony przez por. „Motora” wywabił Niemców z silnie ufortyfikowanego obozu w Leoncinie. Do walki doszło pod wsią Polesie Nowe.
• 21 wrz. Tego dnia miały miejsce ostatnie zrzuty lotnicze z Zachodu dla Warszawy. W Legionowie artyleria przeciwlotnicza ostrzeliwała niebo, a jej działa znajdowały się prawie na każdej działce. Ludność przebywała w prymitywnych schronach. Towarzyszyła im ciągła obawa przed wysiedleniem.
• 22 wrz. W Legionowie Niemcy rabowali i wysiedlali mieszkańców. W Warszawie na Czerniakowie poległ Adam Czerniawski „Karo” ze zgrupowania „Radosław”.
• 23 wrz. W Legionowie bez zmian. W Warszawie dowódca AK podpisał rozkaz wprowadzający dla żołnierzy – kobiet w miejscu dotychczasowych stopni funkcyjnych – stopnie wojskowe.
• 24 wrz. W Legionowie bez zmian. Trwały wysiedlania legionowian.
• 25 wrz. W Legionowie bez zmian.
• 26 wrz. W Legionowie bez zmian.
• 27 wrz. W Legionowie bez zmian. W Kampinosie Niemcy rozpoczęli akcję „spadająca gwiazda” mającą na celu likwidację wojsk partyzanckich, które liczyły 1500 ludzi. Samoloty bombardowały stanowiska powstańcze i wsie kampinoskie. Partyzanci prowadzeni przez adiutanta Bolesława Szymkiewicza – Mieczysława Smereka „Czcibora” opuszczali obóz warowny, aby przedrzeć się przez pierścień wroga w Góry Świętokrzyskie.
• 28 wrz. W Legionowie bombardowania. Grupa „Kampinos” dotarła pod Jaktorowo. Niemcy okrążyli wojska powstańcze. Bataliony (m.in. batalion „Znicza”) próbowały przedostać się z przez niemiecki kordon na własną rękę. Niemiecki komendant rozkazał wszystkich rozstrzelać. Zginęło 132 powstańców, a drugie tyle dostało się do niewoli.
• 29 wrz. W Legionowie sowieckie bombardowania.
• 30 wrz. W Legionowie sowieckie bombardowania.
• 1 paź. Punktualnie o 5 rano na całej linii zapanowała głucha cisza. W Warszawie podpisano rozejm.
• 2 paź. W Legionowie bez zmian.
• 3 paź. Do Legionowa napływały regularne oddziały wojsk niemieckich. Z rozbitków kampinoskiego III batalionu „Znicza” sformowany został 40-osobowy oddział, który pod dowództwem „Czcibora” wydostał się z okrążenia. Po upadku powstania wielu żołnierzy AK i harcerzy Szarych Szeregów z Legionowa podzieliło los powstańców z Warszawy. Znaleźli się w obozach na terenie Niemiec. Wyzwoleni przez aliantów wstępowali do II Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Andersa, m.in. Ludwik Szmidt „Rabczyk”. Wielu nie wróciło do Legionowa bojąc się represji ze strony Sowietów. Ci, którzy pozostali w Legionowie, po wkroczeniu Armii Czerwonej zostali aresztowani i wywiezieni do 270. obozu NKWD „Borowicze”. Wśród nich m.in. Edward Dietrich, któremu ostatecznie udało się przeżyć i wrócić do Ojczyzny.

Plan powstania narodowego, które miało rozpocząć się zdobyciem Warszawy, powstał już jesienią 1939 r. Szczegółowe zamierzenia określono wobec perspektywy zajęcia terytorium Polski przez Armię Czerwoną. Plan „Burza” zakładał organizowanie lokalnych powstań, w wyniku których Polskie Państwo Podziemne miało wyzwalać z rąk osłabionych i wycofujących się wojsk niemieckich największe miasta. Powstanie warszawskie wpisywało się w ten plan, próbując zadeklarować mocarstwom dzielącym strefy wpływów, że Polska nie chce być uzależniona od ZSRR. Gdy powstanie wybuchło, Polacy odczuli ogromną dysproporcję w uzbrojeniu. Niemcy dysponowali artylerią, lotnictwem i ciężkimi karabinami maszynowymi. Duża część powstańców szła w bój bez broni lub wyposażona tylko w butelki z benzyną i pistolety. Walkę rozpoczęła zaledwie połowa stanu powstańczych oddziałów. Początkowy chaos, mimo wybuchu narodowej euforii, spowodował ogromne straty. Udało się zdobyć niewielką część miasta, głównie w Śródmieściu, na Starym Mieście i Woli. Pierwszego dnia śmierć poniosło ok. 2 tys. żołnierzy AK. Wiele oddziałów uległo rozbiciu. Sytuację uratowała ludność cywilna, masowo budując barykady. Powstańcy zdobyli wiele strategicznych kwartałów, ale z powodu kurczących się zapasów amunicji 4 sie. dowódca powstania płk Antoni Chruściel ps. Monter wydał rozkaz skupienia się na obronie strategicznych punktów. Od tego dnia Niemcy odzyskiwali teren. Pierwszymi z dzielnic, które ponownie wpadły w ręce okupanta, były Wola i Ochota. Dzielnice te w dniach 5-7 sie. 1944 r. były areną hitlerowskiego bestialstwa. W masowych mordach zginęło wtedy 40-60 tys. kobiet, dzieci i mężczyzn. Potem przyszedł czas na Stare Miasto, które zostało niemal zrównane z ziemią. Powstańcy wycofali się ze Starówki 1-2 wrz. W szpitalach polowych pozostało 2,5 tys. ciężko rannych, których Niemcy wymordowali. Początek wrz. przyniósł powstańcom nadzieję – na wschodzie rozpoczęła się ofensywa wojsk radzieckich i ich polskich sojuszników, m.in. opanowano warszawską Pragę. Mimo teoretycznej szansy na połączenie sił powstańczych z Ludowym Wojskiem Polskim, nie udało się przełamać niemieckiej obrony. Po odzyskaniu Czerniakowa Niemcy odbili Mokotów 27 wrz., a 29 wrz. – Żoliborz. Akt kapitulacji powstania podpisano 3 paź. w Ożarowie Mazowieckim.

Po zajęciu ziem polskich przez wojska sowieckie, pamięć o Powstaniu zacierano lub zohydzano; wielu Powstańców wymordowano w katowniach NKWD i UB. Do dziś ideowi lub naturalni potomkowie oprawców, działając w strukturach polityczno-medialnych, próbują dezawuować sens ofiary dziesiątków tysięcy Rodaków. Strategicznie powstanie zakończyło się porażką, lecz w wymiarze idei, w okresie podporządkowania ZSRR, etos niepodległościowego zrywu warszawskiego podnosił na duchu tych, którzy czekali na wolność i suwerenność Ojczyzny.

Piotr Korycki

Insurgent echoes on Legionowo land

On August 1, 2025, Legionowo County united in tribute to the heroes of the Warsaw Uprising on its 81st anniversary. Sirens wailed at 5:00 p.m., and residents of Legionowo, Jabłonna, Nieporęt, Serock, and Wieliszew gathered at monuments to remember those who sacrificed their lives for freedom. The commemorations, full of ceremonies, prayers, and cultural events, not only honored the memory but recalled the local contribution to the uprising that forever changed the fate of the Nation. This is evidence that patriotism still smolders in the hearts of small communities.

The Warsaw Uprising, begun on August 1, 1944, was a key element of the Armia Krajowa’s “Burza” plan – a strategy to liberate cities before the Red Army’s arrival to emphasize Poland’s sovereignty to allies and avoid Soviet enslavement. In Warsaw, where the disparity of forces was overwhelming – insurgents armed with petrol bottles and pistols against German artillery, aviation, and heavy machine guns – the fight lasted 63 days, claiming 18,000 soldiers and 150-200,000 civilians. The city turned to ruins; the Germans committed massacres on Wola and Ochota, where 40-60,000 women, children, and men died, razed the Old Town to the ground, murdering 2,500 wounded in field hospitals. The capitulation signed on October 3, 1944, in Ożarów did not erase the memory of the uprising, which survived communist repression, inspiring the Nation to fight for the independence of the Homeland.

In Legionowo and the county, these events left a deep mark, as shown by the calendar prepared by the staff of the Historical Museum in Legionowo, recreating the local drama day by day:

• July 28 News of the approaching Red Army caused uncoordinated actions by the German occupier. In the morning hours, the Germans removed files from the Legionowo barracks. The evacuation of municipal offices in Legionowo and Jabłonna was ongoing. German troops were leaving the Legionowo barracks. As a result of Soviet bombing of Legionowo, Klementyna and Karol Lewicki died in their home.
• July 29 The population of Legionowo (including AK and Gray Ranks members) entered the abandoned barracks, looting stores with a small amount of food, weapons, ammunition, and sapper equipment. Columns of German troops and railway transports of withdrawing units were heading toward Warsaw.
• July 30 Shot by Germans from a passing train, Gray Ranks scout Kazimierz Pitucha ps. “Ambroży” died. A group of soldiers from the III Battalion under Lt. Z. Mirecki ps. “Zim” liberated the Soviet prisoner camp in Beniaminów.
• July 31 During the staff meeting, AK Commander-in-Chief Tadeusz Komorowski ps. “Bór” issued the order to begin armed action the next day at 5:00 p.m. In post-war memoirs, “Bór” wrote that one of several important reasons that prompted him to start the uprising was the seizure two days earlier of the barracks in Legionowo with the participation of AK members.
• August 1 Undertaking actions according to the order at 5:00 p.m. (the “W” hour) was not possible, and a decision was likely made at the meeting to join the planned insurgent actions in Region I at 6:00 p.m. 860 people joined the fight. Between Chotomów and Legionowo, a Bauzug train was derailed, acquiring equipment from the medical wagon. AK units occupied the barracks and fought in defense of barricades at the intersection of Strużańska and Zegrzyńska streets.
• August 2 Battles were fought on the Warsaw road to stop the passage of German tanks to the front line. As a result of German shelling, scouts Zenon Kałamaja “Zieńko” and Sławomir Klejment “Huragan” died, and Zbigniew Zakrzewski “Arab” was mortally wounded.
• August 3 On August 3, in retaliation for derailing the train on August 1, the Germans pacified Chotomów and Legionowo Przystanek. AK soldiers under the personal command of Lt. Stefan Krasiński ps. “Kacper,” commander of the 3rd company, defended the residents; he died in the fighting. This was the largest battle during the Warsaw Uprising in Legionowo.
• August 4 In Legionowo, all platoons reported for assembly on Bukowiec. About a thousand insurgents gathered at the forester’s lodge by the pond. Col. “Grosz” announced the end of fighting in the city area. The end of the uprising on Warsaw’s Praga, the concentration of German armored troops in the Legionowo area, and the halt of the Soviet offensive were the main motives for this decision. Continuing the fight would threaten the civilian population of Legionowo and the surroundings.
• August 5 In Legionowo, a solemn funeral was held for scout Sławomir Klejment who fell on August 2, led by chaplain of Region I “Marianowo-Brzozów,” Fr. Wacław Szelenbaum. An insurgent hospital was launched at Krasińskiego Street. Before noon, the “Znicz” battalion moved to the forests in the Grabina area. Legionowo awaited the German entry in tension.
• August 6 An insurgent funeral was held for scouts Zbyszek Zakrzewski and Zenon Kałamaja. They were buried in a common grave in the quarter of soldiers fallen in 1939. In Warsaw, Insurgent Post activity began, allowing messages to be sent to loved ones. Soviet political disinformation continued. The Russians maintained that the Warsaw Uprising had already fallen.
• August 7 Commanded by Bronisław Majchrzyk “Kajtek” / “Mały,” the Staff Protection Unit of Region I in the forest on Bukowiec reached a maximum size of 37 soldiers.
• August 8 The Germans returned to Legionowo and began searching homes for sapper equipment taken from the barracks. The insurgent kitchen on Ludwisin was liquidated. Only insurgent hospitals at Mickiewicza and Krasińskiego Streets were still operating. This day was pregnant with events for the Legionowo platoon in “Parasol.” On this day in fights on Wola, Andrzej Derejski “Bej” died, and Cpl. Jan Czerniawski “Trefl” was wounded.
• August 9 In Legionowo on this day at 6:00 a.m., the Germans ordered a gathering before the municipal building of people aged 16 to 60 for fortification work. In Warsaw, the commander of Group “North” withdrew the “Parasol” battalion to the Old Town.
• August 10 Legionowo residents were led along Zegrzyńska Road near Nieporęt, where the Germans built fortifications. Rembelszczyzna, Michałów, and Grabina were occupied by Germans. Raids began and the entire population was deported to the transit camp in Zakroczym. In Warsaw, soldiers from Legionowo were wounded in fights on the Old Town.
• August 11 At night from August 10 to 11, under Rembelszczyzna, the battalion fought a 30-person German patrol. As a result, Pvt. Stanisław Pydyń “Stach”/”Janek” fell, and Pvt. Eugeniusz Pielach “Długi” was wounded. At that time, the Germans concentrated their forces in the Rembelszczyzna and Michałów-Grabina area. Preparing to create a defense line before the Red Army, they intensively penetrated surrounding forests, cutting roads through them and setting up ammunition depots. In Legionowo, the Germans conducted a search in the home of Col. Kłoczkowski “Grosz.”
• August 12 Due to the permanent halt of the Soviet offensive, Lt. Col. “Grosz” ordered a second demobilization.
• August 13 In the morning, the Germans arrested AK chaplain Fr. Capt. Wacław Szelenbaum ps. “Bonus.”
• August 14 The regiment command received a dramatic appeal from Gen. Tadeusz Komorowski to all AK units for relief to Warsaw. Lt. Col. “Grosz,” due to the lack of possibility to send soldiers to Warsaw, ordered diversion actions against the German troops surrounding the city.
• August 15 In Legionowo, flowers appeared on the graves of the fallen. Armia Krajowa and Gray Ranks again in conspiracy. The post in Grabina was demobilized.
• August 16 In Legionowo, searches and arrests continued. Anti-aircraft shelters were dug again on plots. This time before Soviet air raids. The Germans surrounded Grabina.
• August 17 Probably in the Legionowo barracks, the arrested a few days earlier Fr. Wacław Szelenbaum (AK chaplain) and Tadeusz Biernacki (teacher of Public School No. 2 in Legionowo) were executed. Along with them, several other unidentified people were shot.
• August 18 In Warsaw, the Germans proposed capitulation to the insurgents. They received no response.
• August 19 The Germans encircled the “Korab” unit in Nieporęt forests. Konstanty Radziwiłł was captured. He was tortured, carted around nearby villages with a sign hung on his neck: “Polish prince – Polish bandit” and finally executed in Zegrze.
• August 20 In Warsaw, insurgents captured the PAST building. In this battle, “Włodek” Kalinowski from Legionowo commanded a 10-person unit.
• August 21 In “Parasol,” soldiers from Region I “Marianowo-Brzozów” also fought. They participated in the bloodiest battles of the uprising and in the double attack on Gdańsk Station. One of the soldiers was Andrzej Paszkowski ps. “Dzik” “Kord.”
• August 22 In Legionowo no change.
• August 23 According to Gen. Bor’s order, two platoons under Lt. Teofil Kowalewski set out east of the Legionowo–Warsaw-Praga track toward Praga. The unit’s task was to attack a German unit in the area of Toruńska Street on Pelcowizna.
• August 24 In Legionowo, during the assembly of workers for fortification work, the Germans murdered Florian Sternal “Drzymała,” a soldier of platoon 705. Constant glows over Warsaw.
• August 25 Lt. Stefan Ziembiński “Soplica,” Cadet Leszek Wnęk “Orzeł I,” Cadet Stanisław Górny “Dół” with two liaisons set out to reach the insurgent units in Kampinos Forest and investigate the possibility of shifting Region I units to the left bank of the Vistula.
• August 26 The last days of August in Legionowo were marked by silence on the eastern front. At night, the sounds of continuous Soviet aircraft raids were heard. Food was scarce, despite efforts and mutual help, many people starved.
• August 27 The director of the Commercial School Jerzy Siwiński, deported a few days earlier to fortification work, arbitrarily left the workplace and returned to Legionowo.
• August 28 Continuous explosions were heard over Warsaw. In Legionowo, group executions continued, among the victims were: Barbara Bogucka, Apolonia, Zdzisława and Janina Buchalskie, Jadwiga Cyper, Stanisław Grodek, Henryka Kondracka, Piotr Krzywdziński, Janusz Nowacki, Zenon Orzechowski, Józef Osiński, Marcjanna Pędrycz, Wacława Podniesińska, Wacław Podniesiński, brothers Marian and Jerzy Pruszyńscy, Kazimiera Sołtys-Wisłocka.
• August 29 In Legionowo, the Germans arrested Mayor Jüngst. Searches and executions occurred daily. Evacuation of residents was announced.
• August 30 A group of men from Radzymin, Wołomin, and neighboring areas was driven to the Legionowo barracks. In Warsaw, Ryszard Kabat was wounded and Jerzy Golik fell – boys from the Legionowo platoon of the “Parasol” battalion.
• August 31 In Legionowo, further persecutions continued and population evacuation took place. Jerzy Siwiński was arrested – director of the secret high school in Legionowo and AK officer.
• September 1 This day was another anniversary of the war outbreak. General despair, pain, and uncertainty prevailed. In Warsaw, covering the rear guard retreat of “Parasol” from the Old Town, Legionowo native Władysław Kalinowski “Włodek” died under the ruins of the Krasiński Palace. The Legionowo platoon in “Parasol,” after the fall of the Old Town, was directed to fights on Czerniaków, then Mokotów.
• September 2 The Germans attempted to arrest Bronisław Majchrzyk “Kajtek” and searched the house in Pieńki inhabited by his family. “Kajtek’s” wife Cecylia Majchrzyk, her brother, and two other people were arrested. All were deported in an unknown direction and probably murdered. In Warsaw, poet Józef Szczepański “Ziutek,” a pre-war student of the public school in Jabłonna, wrote: “We wait for you, red plague, To save us from the black death, Though you tore our country into quarters before, You will be greeted with disgust as salvation. (…)” No one believed that Soviet troops would attack Warsaw. They stood and waited.
• September 3 Shots were heard on the front. Bombings. In Legionowo, more and more refugees from the front line gathered. Repressions against Legionowo residents intensified. The director of the Commercial School Jerzy Siwiński was deported toward Modlin from the Legionowo barracks. Trace of him was lost.
• September 4 At night from September 3 to 4, Bronisław Majchrzyk “Kajtek’s” unit attacked a German car near Boża Wola.
• September 5 In Legionowo, the command of a division allied with the Germans Hungarian troops was stationed. After reconnaissance of the situation and the possibility of crossing the Vistula, Lt. Col. “Grosz” decided to send some soldiers to Kampinos Forest. For this purpose, he issued an order for remobilization of I and II battalions.
• September 6 At night from September 5 to 6, “Kajtek’s” unit near Nowy Dwór blew up a train coming from Warsaw-Praga, diverting German attention from actions south of Legionowo. In the evening under Kępa Tarchomińska, volunteers gathered for the crossing to the left bank of the Vistula. Formed from them was a battalion under “Znicz,” which was to reach Kampinos. The battalion with insurgents from Praga numbered about 200 well-armed soldiers.
• September 7 At night from September 6 to 7, the insurgents marched from Kępa Tarchomińska to Kępa Burakowska. Here on the island in the middle of the Vistula, they waited for the crossing the whole day without any movement. There were plenty of German patrols around.
• September 8 Around midnight, “Znicz’s” soldiers crossed by boats to the left bank of the Vistula. At dawn, they reached the forest and reported to the Kampinos group commander.
• September 9 In Legionowo, life was lived in great tension. Waiting for evacuation. On III Parcela, roundups of men and young women took place.
• September 10 The fall of the Uprising was predicted, evoking extreme emotions among Legionowo residents.
• September 11 In Legionowo, a day of uncertainty, Soviet shelling of the city, and German “rule.” Fighting for food and survival.
• September 12 In Legionowo, constant Soviet bombings.
• September 13 In Legionowo no change. No news and no hope for aid to the insurgents.
• September 14 In the evening, news reached Legionowo that the Polish Tadeusz Kościuszko division, marching with the Soviets, took Praga that day.
• September 15 At night from September 14 to 15, the largest operation in Region I Legionowo was conducted, attacking with all forest units “Brzozowa” targets on Pelcowizna and around Warsaw-Praga station. In Warsaw, Germans, supported by aviation, tanks, and heavy weapons, tried at all costs to push insurgents away from the Vistula line, where remnants of “Parasol” and “Zośka” defended, including insurgents from Legionowo. The Soviets occupied Warsaw Praga. The previous day, Germans evacuated Michałów. In Legionowo, shots and Soviet air raids.
• September 16 On September 16 and 17, evacuation of the population continued in Legionowo. At the same time, new German units flowed in. Properties were filled with military equipment.
• September 17 In Legionowo no change.
• September 18 Over Legionowo around 12:00 p.m. there was a flyover of over a hundred American planes with containers of weapons, ammunition, food, and medical supplies. They dropped nearly 1300 containers in Warsaw, of which insurgents intercepted only 228. The Germans heavily shelled this flyover, also from anti-aircraft guns from Legionowo territory.
• September 19 In Legionowo, shots were heard. Uncertainty of evacuation and roundups prevailed. In Warsaw County, Germans ordered compulsory registration of men from 15 to 40 years.
• September 20 That day saw the largest successful action of the Legionowo battalion in Kampinos. The unit led by Lt. “Motor” lured Germans from the strongly fortified camp in Leoncin. The fight took place near the village of Polesie Nowe.
• September 21 That day saw the last air drops from the West for Warsaw. In Legionowo, anti-aircraft artillery shelled the sky, and its guns were on almost every plot. The population stayed in primitive shelters. They were accompanied by constant fear of evacuation.
• September 22 In Legionowo, Germans looted and evacuated residents. In Warsaw on Czerniaków, Adam Czerniawski “Karo” from “Radosław” grouping fell.
• September 23 In Legionowo no change. In Warsaw, AK commander signed an order introducing military ranks for soldier-women in place of previous functional ranks.
• September 24 In Legionowo no change. Legionowo evacuations continued.
• September 25 In Legionowo no change.
• September 26 In Legionowo no change.
• September 27 In Legionowo no change. In Kampinos, Germans began operation “falling star” aimed at liquidating partisan troops numbering 1500 people. Planes bombed insurgent positions and Kampinos villages. Partisans led by Bolesław Szymkiewicz’s adjutant – Mieczysław Smerek “Czcibor” left the fortified camp to break through the enemy ring in the Świętokrzyskie Mountains.
• September 28 In Legionowo bombings. The “Kampinos” group reached Jaktorów. Germans encircled the insurgent troops. Battalions (including “Znicz” battalion) tried to get through the German cordon on their own. The German commander ordered everyone to be shot. 132 insurgents died, and another that many were captured.
• September 29 In Legionowo Soviet bombings.
• September 30 In Legionowo Soviet bombings.
• October 1 Precisely at 5 a.m., dead silence fell on the entire line. In Warsaw, a truce was signed.
• October 2 In Legionowo no change.
• October 3 Regular German army units flowed into Legionowo. From the remnants of the Kampinos III “Znicz” battalion, a 40-person unit was formed, which under “Czcibor’s” command escaped encirclement. After the uprising’s fall, many AK soldiers and Gray Ranks scouts from Legionowo shared the fate of Warsaw insurgents. They ended up in camps in Germany. Liberated by allies, they joined the Polish II Corps under Gen. Anders, e.g., Ludwik Szmidt “Rabczyk.” Many did not return to Legionowo fearing Soviet repression. Those who remained in Legionowo were arrested after the Red Army entry and deported to NKVD camp 270 “Borowicze.” Among them, e.g., Edward Dietrich, who ultimately survived and returned to the Homeland.

Plan for the national uprising, to begin with capturing Warsaw, was created in autumn 1939. Detailed intentions were defined facing the prospect of Polish territory occupation by the Red Army. The “Burza” plan assumed organizing local uprisings, through which the Polish Underground State was to liberate major cities from weakened and withdrawing German troops. The Warsaw Uprising fit into this plan, trying to declare to powers dividing spheres of influence that Poland did not want to be dependent on the USSR. When the uprising broke out, Poles felt the huge disparity in armament. The Germans had artillery, aviation, and heavy machine guns. A large part of insurgents went into battle without weapons or equipped only with petrol bottles and pistols. The fight was started by barely half the insurgent units. Initial chaos, despite the outburst of national euphoria, caused huge losses. It was possible to capture a small part of the city, mainly in Śródmieście, the Old Town, and Wola. On the first day, about 2,000 AK soldiers died. Many units were shattered. The situation was saved by the civilian population, massively building barricades. Insurgents captured many strategic quarters, but due to dwindling ammunition supplies, on August 4 the uprising commander Col. Antoni Chruściel ps. Monter issued an order to focus on defending strategic points. From that day, the Germans regained ground. The first districts to fall back into occupier hands were Wola and Ochota. These districts on August 5-7, 1944, were the arena of Hitlerite bestiality. In mass murders, 40-60 thousand women, children, and men died then. Then came the turn of the Old Town, which was almost razed to the ground. Insurgents withdrew from the Old Town on September 1-2. 2,500 seriously wounded remained in field hospitals, whom the Germans murdered. The beginning of September brought hope to the insurgents – in the east, the offensive of Soviet troops and their Polish allies began, e.g., Warsaw Praga was captured. Despite the theoretical chance to combine insurgent forces with the People’s Polish Army, the German defense was not broken. After recovering Czerniaków, the Germans recaptured Mokotów on September 27, and on September 29 – Żoliborz. The act of uprising capitulation was signed on October 3 in Ożarów Mazowiecki. After the occupation of Polish lands by advancing from the east Soviet troops, the memory of the Uprising was erased or vilified by authorities. Many Insurgents were murdered in NKWD and UB torture chambers. To this day, ideological or even natural descendants of the oppressors, operating in politico-media structures, try to devalue the sense of sacrifice of tens of thousands of our Compatriots. From a military strategy viewpoint, the uprising ended in failure, but in the dimension of ideas, in the period of postwar subordination to the USSR, the ethos of the Warsaw independence uprising lifted the spirits of all who awaited full freedom and sovereignty of the Polish state.

In Legionowo, as every year, homage was paid to the heroes of the fight for freedom – it was already the 81st anniversary of the Warsaw Uprising outbreak. In the morning, flowers were laid at the obelisk of soldiers of the 3rd Company 1st Battalion Region I “Marianowo–Brzozów” and at the monument to fallen Gray Ranks scouts. I invite all residents to further ceremonies: 5:00 p.m. – main commemorations at the Fighting Poland monument (AK roundabout) 6:00 p.m. – Holy Mass for the fallen (St. Joseph church) 7:30 p.m. – “Litania Piwnic” concert on the market square (Artur Gotz and CeglaBand). President Bogdan Kiełbasiński, speaking at the Fighting Poland monument, said: “Ladies and Gentlemen, Dear Residents of Legionowo, Veterans, Youth, Friends, Today, August 1, we meet – as every year – at the ‘W’ hour, here at the Fighting Poland Monument on the Armia Krajowa roundabout. We pause in the rush of the day to pay homage to those who 81 years ago, in 1944, stood to fight for freedom. This is a moment of contemplation, but also reflection – on history, on the value of freedom, and on what community means today. The Warsaw Uprising, which broke out on August 1, 1944, is one of the most dramatic but also most heroic chapters in our history. And although its center was Warsaw, its shadow and spirit reached here too – to Legionowo. In those days, Legionowo was not indifferent. Residents of our city helped the insurgents, passed messages, hid weapons, aided the wounded. Strong Armia Krajowa structures operated here – part of the 7th District ‘Obroża’ Region I – Marianowo Brzozów. Weapons were hidden in homes and basements, contact points organized. It was through Legionowo and surrounding villages that units of the ‘Kampinos’ Group passed, trying to break through to the fighting capital. Recall the battles in the Chotomów Forests area, or the dramatic events in the Jabłonna and Michałów-Reginów region. Women and men of Legionowo risked their lives – not for rewards, not for fame, but out of a sense of responsibility for their country. Many never returned home. Many died namelessly. But their sacrifice was not in vain – thanks to them, today we can stand here in a free city, in a free country. Dear Everyone, The insurgents were not unanimous. They differed in age, origin, sometimes also in views. But when the hour of trial came – they could be together. They created a community whose foundation was responsibility for the Homeland and mutual trust. Today – in a different time, but facing similar challenges – we too must build community beyond divisions. We can differ. It’s natural in a democratic society. But we cannot forget that something more unites us: our history, our identity, our city. Legionowo has always had this gene of community – from the times of the Polish Legions, through wartime conspiracy, to the present. It depends on us whether we pass this spirit on. Therefore today – on the 81st anniversary of the Warsaw Uprising outbreak – we pay homage not only to the fighters but also to the values that guided them: courage, solidarity, and responsibility. Let this memory be a commitment for us – that in Legionowo we can be together, even when we think differently. Because a strong Poland begins with a strong local community. From Legionowo, which remembers – and which can be together. Honor and glory to the heroes! Glory to the residents of Legionowo who did not hesitate to stand on the side of freedom! Long live the community! Long live free Poland!”

Wreaths in tribute to the fighters were laid by many representatives of local authorities, MPs, the delegation of the Union of Reserve Officers of the Polish Commonwealth, social organizations, scouts, relatives of the Insurgents, and ordinary city residents. At 6:00 p.m., a Holy Mass for the fallen was celebrated at St. Joseph Church. At 7:30 p.m., Artur Gotz with CeglaBand performed the “Litania Piwnic” concert on the market square.

In Jabłonna, the day of August 1, 2025, brought moving moments of memory. At 10:00 a.m., residents gathered at the 3rd Company Battalion obelisk to lay flowers in tribute to the heroes. The atmosphere of concentration hung in the air as delegations paid respect to the fallen. At 5:00 p.m., sirens wailed loudly in Jabłonna, Chotomów, Boża Wola, and Janówek Drugi, stopping time for a minute of contemplation. The ceremonies moved to the Lt. Alfa and Lt. Skiba square, where wreaths were laid at the Fallen Polish Army Soldiers and Jabłonna Residents Monument – a gesture of solidarity with the past. At 5:40 p.m., scouts from 33rd WDH “Zmierzch” and 32nd trial Zuch Pack “Nibylandia” led the field game “Sanitariuszki – morowe panny,” engaging children and youth in a living history lesson. The culmination was at 6:00 p.m. with solemn singing during the Holy Mass at the Church of Our Lady Queen of Poland, celebrated for the Homeland. Three days later, on August 3, the XIV Warsaw Uprising Bicycle Rally started at 5:00 p.m. from the church in Chotomów, led by councilor Radomir Czauderna and Aleksander Podlecki, combining sport with a patriotic message.

In Nieporęt, at 1:00 p.m., residents laid flowers at the parish cemetery on AK soldiers’ graves and at the execution site in Nieporęt Forest, where silence seemed to speak more than words. At 4:00 p.m., a Holy Mass for the fallen was celebrated at the Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary Parish, filling the church with prayer and reflection. At 5:00 p.m., the “W” hour was honored on Freedom Square – a moment when time stopped anew to honor the heroes.

In Serock, at 5:00 p.m., sirens on the market square interrupted daily life, calling for memory. Karolina Bartnikowska moved hearts with her performance of “Today I Go to Fight, Mother,” and Mirosław Pakuła recalled the stories of Serock insurgents, adding depth to the events. At the commemorative plaque on the town hall, flowers were laid by Chairman of the City Council Tomasz Pszczoła and Secretary Rafał Karpiński, and with the escort of Polish Army soldiers, delegations – from the Communications and IT Training Center in Zegrze, the county office, Volunteer Fire Departments, the Soldiers’ Union, seniors, students, and the Culture and Reading Center – paid homage. Speeches by Pszczoła and Karpiński emphasized the importance of memory, and Bartnikowska’s concert of insurgent songs closed the commemorations in contemplation of the heroic uprising.

In Wieliszew, the 81st anniversary commemorations of the Warsaw Uprising began on July 27, 2025, with the XI Insurgent Ultramarathon 1944–2025, gathering nearly 500 runners on the symbolic 63 km distance – as many days as the Nation’s uprising lasted. The start at 6:30 a.m. at the sports hall was filled with emotions as, after singing the anthem and a minute of silence in tribute to the Heroes, Mayor Paweł Kownacki and world champion Patrycja Bereznowska were awarded commemorative medals for merits to the World Union of Armia Krajowa Soldiers. The route, winding through forests, meadows by the Narew, asphalt fragments, rooty paths, and sand, except for the steep embankment and church tower, became a living history lesson. Runners passed six control points and eight historical ones, collecting stamps like “insurgent couriers,” adding authenticity to the event. After crossing the Square in Olszewnica Stara, residents welcomed them with cold water, and at the finish, a regeneration zone, gastronomy, and music awaited – for dessert, the FORTECA band played, lifting the spirit of community.

The event went beyond sport – it was a tribute to the past. For families and fans, children’s competitions “Little Insurgent Run” on 1944 m, a weapon exhibition, history lessons, marrow donor registration, and blood donation were prepared, fusing memory with action. In Open Solo, two-person relays, municipal, uniformed services, and age classifications, triumphs went to Damian Falandysz among men, Patrycja Bereznowska among women, and the fastest relay was Easy Running. The medal with the image of Rotmistrz Witold Pilecki became a symbol of steadfastness, reminding of the fight for a free Homeland.

The day of August 1, 2025, brought further emotions. At 5:00 p.m. in the parish church, a minute of silence resounded at the “W” Hour, followed by a Holy Mass with banner posts for the soldiers and civilian population of Warsaw. Delegations laid wreaths at the AK plaque, paying homage. At 6:00 p.m. on the parish cemetery, the grave of AK soldier Jan Łąc was honored, where silence and flowers spoke of memory. At 6:30 p.m., homage was paid at the monument in Nowopol, at the execution site, where the atmosphere of concentration moved the gathered. The culmination was at 8:00 p.m. the concert “Wieliszew sings (un)forbidden songs” vol. 3 at the square by the Fathers of Independence Monument, neighboring Krystyna Krahelska and Barbara Drapczyńska streets. Philharmonic musicians – with piano, violin, and singing – led joint singing with songbooks, white-red flags, and armbands, and free coffee from Pakamera added warmth to this patriotic evening.

These commemorations in Wieliszew not only recalled the heroism of years past but united the community in care for the Homeland’s future.

Piotr Korycki

Komentarze